આપણી ભાષામાં વપરાતા શબ્દોના તત્સમ શબ્દો..બહુ ઓછી ભાષામાં જોવા મળે છે.

• દોયડી- કપડાં સૂકવવા કે કંઈ બાંધવા માટે
• જાળી – ભમરડો ફેરવવા માટે
• રાશ – બળદને કન્ટ્રોલ કરવાની લગામ
• વરત – પાણી કાઢવાના કોસ માટે વપરાતું જાડુ દોરડું
• વરતડી – પાણી કાઢવાના કોસ માટે વપરાતું પાતળું દોરડું
• નાથ – બળદના નાકમાં પરોવી તેને કન્ટ્રોલ કરવા વપરાતી દોરી
• રાંઢવુ – જુદા જુદા કામ માટે વપરાતી જાડી મજબુત જાડી દોરી
• નાડી – ચોરણી કે પાયજામાંં કમરે બાંધવાની પાતળી દોરી
• નોંજણું – ગાયને દોહતી વખતે પાછળના બે પગ અને પુંછડાને સાથે બાંધી ગાયની હલચલ ને રોકવા માટે વપરાતી દોરી.
• ડામણ – ઘોડા કે ગધેડાને છુટ્ટા ચરવા છોડવામાં આવે ત્યારે તેના એક આગળનો પગ અને એક પાછળના પગને સાથે દોરીથી બાંધવામાં આવે છે જેથી તે બહુ ઝડપથી દોડી શકે નહિ અને તરત જ પકડાઈ જાય. આ દોરીને ડામણ કહે છે.
• જોતર – બળદને ગાડા સાથે જોડવામાં વપરાતી દોરીનું સાધન
• નેતર – છાશ કરવા માટે વલોણાને ફેરવવા વપરાતી દોરી

■ આ ઉપરાંત દોરીના મટિરિયલને લીધે જુદા નામો છે.  દા. ત.

• શીંદરી- નાળિયેરના છોતરામાંથી બનાવેલી દોરી.
• સૂતળી – શણમાં થી બનાવેલી દોરી
• વાણ- જંગલી વેલા વિગરે વનસ્પતિમાંથી બનાવેલી દોરી
• કાથી – નાળિયેરના છોતરામાંથી બનાવેલી દોરી

…તે જ રીતે કપડાના જુદા જુદા આકારના જુદા જુદા કામ માટે વપરાતા ટુકડાના જુદા જુદા નામ છે. જેમ કે,

• ચાકળો- સુતરાઉ કાપડનો ચોરસ ટુકડો, જેમાં ભાત કરી દીવાલ પર ટીંગાડી શકાય.
• પછેડી- માથે બાંધવા અથવા ખભા પર રાખવા વપરાતો કાપડનો ટુકડો.
• ચોફાળ – પછેડી કરતા મોટા કાપડનો ટુકડો જે ખાસ કરીને ગાંસડી બાંધવા વપરાય છે.
• બુંગણ – ચોફાળ કરતા પણ મોટો જાડા કાપડનો ભાગ જે જુદા જુદા ખેતીના કામ માટે વપરાય છે.
• ફાળિયું- માથે બાંધવા માટે પાતળો કાપડનો ટુકડો
• પનિયું- કમરે બાંધવાનું કાપડ
• ગુમછો- આછું,પાતળુ લાલ કાપડ
• ઓછાડ- ગાદલાને કવર કરવા વપરાતું કાપડ.
• કામળી- ઉનનું વસ્ત્ર જે ખભા પર રાખવામાં તથા ઓઢવામાં વપરાય છે.
• મસોતું- રસોડામાં વપરાતું હાથ લુછવા માટે તથા વાસણ લુછવા માટે વપરાતો કાપડનો ટુકડો.
• પંચિયું- શરીર લુછવા માટે અને કમર નીચે બાંધવા માટે વપરાતો કાપડનો ટુકડો.
• અબોટિયું – પૂજા અથવા અન્ય ધાર્મિક વિધિ કરતી વખતે પહેરવામાં આવતું ધોતી જેવું કાપડ.
• લુગડું – સાડીને લુગડું પણ કહે છે.

■ ગ્રામ્ય પ્રદેશમાં વપરાતા ઓજારો ■

• પરોણો – બળદને હાંકવા માટેની લાકડી
• કળીયુ – ખેતી માટેનું સાધન
• બેલી- બે ભાગમાં વહેંચાયેલું લોખંડના સળીયાને ટીપીને બનાવેલું ખેતરમાં ઘાસ કાઢવાનું સાધન.
• ફાળ – હળનો નીચેનો ભાગ
• કોશ – ખોદવા માટે વપરાતો સીધો લોખંડનો સળિયો
• કોસ (ઉ. કોહ) – કુવામાંથી બળદ વડે પાણી કાઢવાનું સાધન
• સુંઢ – કોસનો ચામડાનો ભાગ
• ગરેડી – કોસને ઉપર ખેંચવા માટે વપરાતુ ચક્ર
• પાડો – બળદગાડીના પૈડામાંથી પસાર થતી એક્સલને જેમાંથી પસાર કરવામાં આવે છે તે મજબુત મોટું લાકડું
• તરેલું – કોસમાં બળદને જોડવાનું સાધન
• ધોંસરુ – ગાડી કે હળને બળદ સાથે જોડવાનું સાધન
• પાટ – ખેડયા પછી જમીનના ઢેફા ભાંગી જમીન સપાટ કરવા વપરાતુ મોટું લાકડું
• ઈસ – ખાટલામાં વપરાતા બે લાંબા લાકડા
• ઉપલું – ખાટલામાં વપરાતા બે ટુંકા લાકડા
• પાંગથ – ખાટલાના એક છેડે ખાટલાના ભરેલા દોરડાઓ ને સખત રાખવા વપરાતું જાડું દોરડું
• તગારું – સીધી ધારવાળું નાની સાઈઝનું પતરાનું માલ ભરવાનું સાધન
• ઘમેલું – કાંઠાને ગોળ વાખેલું તગારા કરતા મોટું સાધન
• બકડીયું – તગારાને બે બાજુ કડીથી ઉપાડી શકાય તેવું સાધન
• સૂયો – કોથળાને શીવવા માટે વપરાતી જાડી સોય
• રાંપ – ખેડેલી જમીનને સાફ કરવા વપરાતું સાધન
• રંધો – સૂતારનું પાટિયા વગેરેને લીસા કરવાનું સાધન
• નેવા – છાપરામાંથી પાણી પડવાના ભાગ
• મોભ – છાપરાના મધ્યમાં આવેલ મજબુત ટેકો જેના તરફથી બંને બાજુ ઢાળ હોય
• વળી – મોભ અને દિવાલ પર રાખેલ પાતળું લાકડું જેના પર નળીયા ગોઠવી શકાય.
• સાલ – ખાટલામાં ઈસ કે ઉપળાંને બંને છેડે અણી કાઢી તેને પાયામાં બંધ બેસતા કરવામાં આવે છે આવા લાકડાને સાલ કહે છે.
• વિંધ – સાલ જેમાં નાખવામાં આવે છે તે કાણાવાળા પોલાણને વિંધ કહે છે.
• પાયો – ખાટલાના ઉભા લાકડા જે વિંધમાં સાલ બેસે તે લાકડાના ભાગને પાયા કહે છે
• ઢોલિયો – મજબુત અને મોટા અને શણગારેલા ખાટલાને ઢોલિયો કહે છે.
• નીક – ખેતરમાં પાણી લઇ જવા બનાવેલ વ્યવસ્થા ને નીક કહે છે.
• ધોરિયો – મોટી નીક ને ધોરિયો કહે છે.
• છીંડું – વાડમાં બાકોરું હોય તો તેને છીંડું કહે છે.
• ખળું – અનાજના ડુંડાને સુકવી તેને પીસીને દાણા છુટા પાડવા માટે વપરાતી જગ્યા
• કેડો – રસ્તો
• કેડી – પગ રસ્તો
• વંડી – દિવાલ
• કમાડ – મોટું બારણું
• ડેલો – મોટા કમાડવાળું બારણું.

આપણા મિત્રો માંથી અડધા આ વાત થી અજાણ હશે કદાચ….

-Maya Desai